Göllerimiz ve Sulakalanlarimiz
Dr. Uygar Ozesmi ve Dr. Stacy Maurer
Erciyes Universitesi Cevre Muhendisligi Bolumu Cevre Bilimleri Anabilim Dali 38039 Kayseri
Pek cogumuz farkinda degil, ama esasinda Türkiye goller ve sulakalanlar konusunda zengin bir ulke, ustelik eskiden daha da zenginmis. Ne mi olmus? Sulakalanlar ve goller vadesiz hesabimizin yarisini, sulari ceke ceke kurutmussuz. Cografi Bilgi Sistemi kullanarak yaptigimiz hesaba gore bugun Turkiye'de 1.2-1.5 milyon hektar sulakalan ve gol bulunuyor. Bu rakama irmak kenarlarinda bulunan sulakalanlar, 5 ha altindaki mevsimlik sulakalanlar ve bizim bulamadigimiz diger kucuk sulakalanlar dahil degil. Yarar ve Magnin'e gore son 100 yilda 1.3 milyon ha sulak alani kurutma faaliyetleri yuzunden kaybetmisiz. Elimizdekiler ise gun be gun kuruyor, dolduruluyor veya kirletiliyor. Yakinda her hesabimiz gibi sulakalanlar ve goller hesabimizda kuruyacak gibi gorunuyor.
Bu gidisati durdurmanin ve sulakalan ve gollerimizi korumanin ilk adimi onlari tanimak ve tehditleri tespit etmek. Bu yaziyi bu essiz ekosistemleri tanimanin ilk adimi olarak ele alalim, tehditleri hep beraber tespit edelim. Biz size korumak icin bir iki ipucu verelim gerisi ise sizin yaraticiliginiza kalsin.
Turkiye'nin cografi cesitliligi sulakalanlara da damgasini vurmus ve herbiri birbirinden essiz ve karsilastirilamaz gol ve sulakalan ekosistemi yaratmis. Her nekadar her ekosistem kendine has ise de biz onlari tanimak icin genel kutucuklara koymaya calisalim. Turkiye'de sayi bakimindan en sik gorulen sulakalan ekosistemi tatli su golcukleri ve sazliklari, bunu sirasiyla tatli su golleri, tuzlu goller ve sazliklar, aci ve tuzlu dalyanlar ve tatli su dalyanlari takip ediyor. Alan bakimindan ele alirsak en yaygin ekosistemler sirasiyla: tuzlu goller ve saziklar, tatli su golleri, mevsimlik tatli su sazliklari, tatli su golcukleri ve sazliklari, aci ve tuzlu dalyanlar. Bu cesitli ekosistemlerin bir kismi beraberce ve birbiriyle iliski icinde ulkemizdeki 9 buyuk sulakalan kompleksinde bulunuyor. Bu kompleksler kiyilarimizdaki alti onemli delta: Kizilirmak Deltasi, Sakarya Deltasi, Meric Deltasi, Buyuk Menderes Deltasi and Bafa Golu, Goksu Deltasi, Cukurova Deltasi ve icerlerde ise Tuz Golu, Sultan Sazligi ve Van Golu'dur.
Ekosistemler bu kadar cesitli olunca tabii sulakalanlar ve goller tam bir biyocesitlilik bankasidir. Sayisiz canli orda yasam bulur ve dunyamizin guzelliginin parcasi olur. Bir damla gol suyundaki bakterilerin, diatomlarin, rotiferlerin, alglerin mikroskop altindaki goruntusu cogumuza yabanci gelebilir, ama onlar diger macro fauna ve floranin (bocekler, baliklar, kurbagalar, kuslar, su bitkileri) varolmasinin garantisidirler.
Sulakalan ve goller dedigimizde ilk akla gelen oranin renkli misafirleri kuslardir. Sulak alan ve gollerimizin hepsi sukuslarinin ureme, konaklama ve kislama alanlaridir. Turkiye'nin Kuzey Avrupa'dan Afrikaya uzanan en onemli iki kus goc yolunun uzerinde bulunmasi sulak alanlarimizin konaklayan sukuslari bakimindan onemini daha da arttirir. Turkiye'de 55 adet uluslararasi oneme sahip sulakalani vardir. Turkiye Aralik 1993 de Ramsar Sozlesmesini (Sukuslari Yasama Ortami Olarak Uluslarasi Oneme SahipSulakalanlarin Korunmasi Sozlesmesi) imzaladiktan sonra 9 alani Sultan Sazligi, Manyas Golu, Uluabat Golu, Burdur Golu, Gediz Deltasi, Buyuk Menderes Deltasi, Goksu Deltasi, Kizilirmak Deltasi, Seyfe Golu'unu Ramsar alani ilan etti. Sirasini bekleyen daha 46 alan var! Bu alanlarimizda dunyaca nesli tehlike altinda olan Kucuk Karabatak, Tepeli Pelikan, Yaz Ordegi, ve Dikkuyruk gibi kuslar uremekte ve kisin Kucuk Sakarca Kazi, Sibirya Kazi cok az sayilarda gorulurken Dikkuyruk'un dunya populasyonunun %80 i Burdur Golu'nde kislamaktadir. Goc sirasinda artik nerdeyse nesli tukenmis olan Ince Gagali Kervan Cullugu ise gecmis yillarda goc esnasinda sulakalanlarimizda gorulmustur. Sulakalanlarin icinde ve etrafindaki ekosistemlerde yine nesli dunyaca tehlike altinda olan Sah Kartali, Kucuk Kerkenez ve Toy gibi kuslari gormek mumkundur.
Tabii sulakalanlar sadece kuslar icin onemli degil. Kuslar sadece diger biyocesitliligin bir indikatoru, kuslar zengin ve cesitliyse o zaman digerbiyocesitlilik de o kadar zengindir. Mesela Burdur Golu'ne endemik, yani sadece Dunya'da orada bulunan bir balik var Aphanius burduricus, Dikkuyruk gibi oda Burdur'u mekan tutmus ve gidecek baska yeri de yok. Bunun disinda sulakalanlarda niluferler, sazlar, kamislar, kindiralar, su sumbulleri, su duguncicekleri gibi daha nice bitkiyi, bu bitkilerin yapraklari arasinda bocekleri, diplerinde baliklari, yapraklarinda kurbagalari, govdelerine sarilmis yilanlari, kurumus bitkilerden yaptiklari yuvalari ile su farelerini, onlari yakalayan saz kedilerini gormek mumkundur. Sulakalanlar nerdeyse tropik ormanlara es biokutle uretimleri yerkurenin en zengin ekosistemlerinden biridir. Sulakalanlarimizin degerini bilelim.
Dunya'da gelismis ulkeler sulakalanlarinin cogunu kurutup yok etti, bizde yarisini kaybettik ama hala elimizde essiz degerlde sulakalanlar var. Yoneticilerimiz sulakalanlarin degerini gec de olsa yavas yavas kavriyorlar. Sulakalanlar yeralti suyu icin rezerv olustururlar, taskinlari onlerler, kiyi akiferlerine tuzlu suyun girisini onler, firtinalara karsi kiyilari korurlar, yore iklimini muhafaza ederler, tortulari yutar, zehirli atiklari aritirlar. Bu gibi ekosistem hizmetlerinin yanisira etrafindaki halka dogrudan gecim saglayan urunleri de vardir. Sulakalan etrafinda yasayan insanlar burada hayvan otlatirlar, avlanirlar, balikcilik yaparlar, kerevit yakalarlar, saz ve diger su bitkilerini keserler, tuz uretirler, sularini tarimsal sulama da kullanirlar.
Sulakalanlarimizin:
% 77 sinde avcilik, % 65 inde balikcilik, % 40 inda otlatma, % 25 inde saz kesimi, % 35 inde dinlence ve spor yapilir, % 20 sinden de tarimsal sulama icin yararlanilir. Ekonomik olarak dogrudan yararlanilmayan tek bir sulakalan yoktur. Bir ornek verecek olursak Kizilirmak Delta'sinda kesilen subitkileri Turkiye ekonomisine yillik 750 bin dolar gelir saglar. Bunun 250 bin dolari yore halkinin cebine girer. Sultan Sazliginda kesilen sazlar ulke ekonomisine 1,5 milyon dolar yillik gelir saglar bunun yaklasik 500 bin dolari koylunun cebine girer. Bunlara sulakalanlarin sagladigi balik, kerevit, av, ot ve ekoturizmden saglanan gelirler eklenirse inanilmaz rakamlar ortaya cikar. Hadi diyelim kalpsiz ve ruhsuz insanlar olarak sulakalanlarin biyocesitliliginin paha bicilmez yasam degerini kenara attiniz, sulakalanlari yok etmenin hangi ekonomik gerekcesini bulacaksiniz? Ustelik sulakalanlar etrafinda yasayan halkin gecim kaynkalarini ve butun topluma ait ekosistem hizmetlerini yok etmek kimin hakkidir?
Iste bu derece oneme ve ekonomik degere sahip sulakalanlarin malesef %75'inin hicbir koruma statusu yoktur, olanlarinda pekazi korunabilmektedir. Sulak alanlarin %85'i insanlar tarfindan su veya bu sekilde tehdit altinda birakilmistir. Sulakalanlarimizin %75'I tarimsal kalkinma, sulama ve drenaj projeleri tarafindan, %35'I endustriyel ve kentsel genisleme ve atiklarca, %75'I kanunsuz avcilikla, %40'I kanunsuz ve asiri balikcilikla, %30'u asiri otlatma ve yakmayla tehdit altindadir.
Sulakalanlarimizin % 25'i Orman Bakanligi tarafindan milli park, tabiati koruma alani, av ve yaban hayati koruma sahasi, Kultur ve Tabiat Varliklarini Koruma Kurullari tarafindan verilen SIT statusu, ve Cevre Bakanligi'nin sorumlulugunda Ramsar statusune sahip alan veya Ozel Cevre Koruma Alani olarak koruma altindadir. Cogu alanda bu uc kuruma ait statulerden ucu de mevcuttur ve zaman zaman yetki karmasasina sebep olmaktadir. Fakat bizim karsilasacagimiz sulakalanlarin pekcogunun hicbir koruma statusu yoktur. Ne yazik ki cogu zaman politik baskilar ve rant kaygilari ile bu statulerinde delindigini de "Atlas Raporu" sayfalarinda goruyoruz.
Sulakalanlarin korunmasi yonunde butun doga severlerin yapabilecegi pekcok etkinlik var. Bizce once kendi arka bahcemizden baslamamiz gerek. Sulakalanlar ulkemizde o kadar yaygin ki eminim hepimizin yakininda bir sulakalan var. Bu sulakalanlari kesfetmekle ise basliyabiliriz. Bu sulakalanlarda hangi hayvanlar ve bitkiler var ve nicin onemli bu ekosistemler? Bu sorunun yanitini bulduktan sonra vatandas veya yerel bir cevre dernegi olarak Orman Bakanligi'nin ve Cevre Bakanligi'nin yerel teskilatlari ve Kultur ve Tabiat Varliklarini Koruma Kurullari ile baglantiya gecerek buranin korunmasi icin dilekce ve rapor verebiliriz. Bu alanlarin onemini vurgulayan yazilari yerel ve Atlas gibi ulusal yayin organlarina ulastirabiliriz. Yerel ve ulusal televizyonlari devreye sokarak onemlerini, varolan tehditleri ve yararlarini anlatabiliriz. Sulakalanlarin etrafinda yasayan halkla el ele vererek bu essiz ekosistemlerin korunmasi icin planlar gelistirebiliriz. Butun bunlari yapmak icin orgutlenmeliyiz, yerel cevre koruma derneklerini etkin hale getirmeli veya yenilerini kurmaliyiz. Orgutlendigimiz takdirde koruma calismalari icinde ulusal ve uluslararsi koruma fonlarindan kaynak bulmamiz, ulusal ve uluslararasi kuruluslarin destek almamiz mumkun olacaktir. Yerel dernekleri Dogal Hayati Koruma Dernegi gibi ulusal ve tecrubeli derneklerle baglantiya gecirmeli ve guc birligi yapmaliyiz. Kamuoyu baskisi yaratirken, kamu kurum ve kuruluslari ve diger sivil toplum orgutleri ve ozellikle yerel halkla beraber calismayi ogrenmemiz ve gucbirligi yapmamiz gerek.
Vadesiz ekosistem hesabimizda geriye kalan sulakalanlarida kaybetmeyelim. Essiz degerdeki bu sulakalanlarin sahibi bu ulke ve koruyacak olan da yine bu ulkenin insanlari. Yaraticiligimizi kullanalim, korumak bizim elimizde!
Kaynakca
Yarar, M ve Magnin, G., 1997. Turkiye'nin Onemli Kus Alanlari. Dogal Hayati Koruma Dernegi, Istanbul.
Türkiye Cevre Sorunlari Vakfi, 1989. Turkiye'nin Sulak Alanlari, Ankara
Özesmi, U., Özesmi, S. L., 1996. Introduction to Turkish wetlands: Classification and a preliminary GIS. Society of Wetland Scientists 17th Annual Meeting, Kansas City, Missouri, p. 69. A.B.D.
Harita. Sukuslari bakimindan uluslararasi oneme sahip sulakalan ve goller (kirmizi), geri kalal sulakalanlar ve goller (siyah), ve sulakalan kompleksleri (daire icine alinmis), (Harita: S. Maurer ve U. Ozesmi).
Ekosistemi tehdit eden konularin sayisina gore Turkiye'deki sulak alanlarin dagilimi haritasi (Harita: S. Maurer ve U. Ozesmi).
Oncelikli Kullanimlar - 1. Saz Kesimi, 2. Tatlisu Balikciligi
Oncelikli Tehditler - 1. Drenaj Kanali, 2. Kirlilik Desarji, 3. Doldurma